Wolność i samodzielność.

W edukacji często da się zaobserwować strach przed rezygnacją z jakichś metod czy narzędzi, które istnieją „bo zawsze tak było”, „bo uważamy je za nieodzowne”, bo się boimy, że jak ich nie będzie to wszystko się rozsypie, a „dzieci wejdą nam na głowę”. Są to np. oceny, prace domowe czy kary.

Montessori nie boi się. Od samego początku Maria Montessori podkreślała destrukcyjną siłę stosowania kar i nagród oraz oceniania. I o ile myślenie kategorią kary, dla nikogo z nas nie jest przyjemne, o tyle nie zawsze łatwo pogodzić się z myślą, że równie dużą krzywdę potrafi wyrządzić dziecku nagroda. Jak pisze jeden z amerykańskich psychologów, człowiek „ukarany przez nagrody” w długofalowym działaniu niestety nabywa wyuczonej bezradności, a co gorsze zniszczona zostaje jego wewnętrzna motywacja. Coś, co Montessori uważała za najważniejsze w kontekście edukacji dziecka. Nagrody i kary mają wpisany w siebie schemat stresu, strachu przed porażką i niekoniecznie pozytywnie działającej obietnicy.

Wszystkie te trzy elementy szkodzą rozwojowi inteligencji, ponieważ są dystraktorami w procesie nauczania, odciągają uwagę dziecka. W edukacji Montessori realnie nikt nie uczy się dla ocen, bo ich nie ma. Nie ma zatem też presji.

Co mamy w zamian? - Wolność i samodzielność oraz zaufanie. Jest to ta sama wolność, co w przedszkolu. W żadnym zatem wypadku nie ma ona nic wspólnego z samowolą. To „wolność do działania” ściśle związana z ćwiczeniem samokontroli u dziecka. W przypadku szkolnego dziecka ściśle związana z budowaniem własnej etyki pracy i poczuciem zarządzania swoim czasem. Dziecko w metodzie Montessori samo buduje swoją wiedzę, a co więcej (!) – samo ją kontroluje. Dorosły upewnia się tylko, czy taka weryfikacja na pewno miała miejsce. Błędy pozostają tu wspaniałymi okazjami do nauki.

Rozwój ma formę dążenia do coraz większej niezależności. Jest jak strzała wypuszczona z łuku, która leci prosto, szybko i pewnie.

Wyobraźnia

W przedszkolu montessoriańskim i wychowaniu dziecka do lat 5 nie wspiera się wchodzenia dziecka w świat fantazji. Dziecko, zdaniem Marii Montessori, potrzebuje w tym okresie przede wszystkim realnych doświadczeń, realnych historii, ponieważ trudno mu odróżnić to, co prawdziwe od tego, co fantazyjne, szczególnie w przypadku dzieci do lat 3. Często postrzega się to jako rodzaj „ograniczania” dziecka. Perspektywa zmienia się, gdy odejdziemy od kategorii fantazji, a zaczniemy myśleć o wyobraźni. Żeby fantazjować, na pewno trzeba mieć wyobraźnię. Wyobraźnia jednak to coś znacznie, znacznie ważniejszego. To dzięki niej dzieci są w stanie się uczyć, przechodzić z konkretu do abstrakcji. Dla Marii Montessori wyobraźnia była kluczem do edukacji dla dzieci w wieku 6-12 lat!> Dziecku poniżej 6 lat nauczyciele Montessori prezentują treści i pomoce dydaktyczne celem ich powtarzania przez dziecko. Wszystko odbywa się w ramach wyizolowanych elementów, powoli, najczęściej w ciszy, z uwzględnieniem szczegółów, zmysłowo i atrakcyjnie. W przypadku starszego dziecka chcemy osiągnąć to samo, ale na płaszczyźnie intelektualnej – także poprzez materiały, ale przede wszystkim poprzez SŁOWO – opowiadanie historii. Chodzi o to, aby pomóc dorastającemu dziecku w stworzeniu obrazu świata. Bez uruchomienia wyobraźni dziecka nie można tego osiągnąć.

Sekret sukcesu polega na umiejętności inteligentnego stymulowania wyobraźni dziecka, aby później wzbudzić zainteresowanie w jego umyśle i doprowadzić do wykiełkowania w nim nasion.

Praca własna.

Podobnie jak w przedszkolu, praca własna to najważniejszy czas dziecka w szkole. Docelowo powinien być zawarty w dwóch blokach po 3 godziny każdego dnia. Ale praca własna to nie tylko czas spędzony na Sali. To także to, co potrafi się wydarzyć w "międzyczasie" oraz podczas wyjść klasowych. W szkole Montessori nie ma jako tako lekcji. Są natomiast prezentacje nauczyciela dla konkretnych grup dzieci (od 2-6 osób w grupie). Powinny one trwać maksymalnie do 15 minut. Jest ich kilka w ciągu dnia. Reszta czasu to czas pracy własnej. Czas najważniejszy dla dziecka, bo to czas realnej nauki i przepracowywania sobie materiału. Uczeń sam steruje tym procesem. W przypadku dzieci w wieku 6-12 lat duży akcent pozostawiony pozostaje na wszelkie prace angażujące wnioskowanie i badanie, a także w większości uwielbiane przez dzieci – eksperymenty. Dziecko dochodzi do zrozumienia przede wszystkim poprzez eksperymenty i materiał konkretny. Ćwiczenia stricte „treningowe” (nawet w matematyce) zredukowane są do minimum. Preferuje się przede wszystkim działania, które przewidują różnorodne zastosowania. Często bada się to samo pojęcie pod nowym kątem, co wspomaga kreatywność i podkreśla interdyscyplinarność nauki. Takie podejście wymaga zupełnie innego otoczenia i innego nauczyciela.

Gdzie doprowadzi nas posiadanie dyplomu w tych czasach? (napisane w 1949 r.) Czy można być choć pewnym, że zapewni nam godne życie? Jak możemy wyjaśnić ten brak pewności? Powodem tego jest fakt, że młodzi ludzie spędzają swoje lata słuchając słów, a słuchanie nie czyni człowieka. Jedynie rzeczywista praca i doświadczenie prowadzi młodego człowieka do dorosłości. W mojej wizji przyszłości młodzi ludzie nie zdają kolejnych egzaminów przechodząc ze szkoły średniej na uniwersytet. W mojej wizji przyszłości młody człowiek przechodzi z jednego etapu samodzielności do kolejnego – wyższego dzięki swojej własnej aktywności, wysiłkowi własnej woli. To właśnie stanowi wewnętrzny rozwój człowieka.

Otoczenie.

Sala klasy Montessori znacząco różni się od Sali w szkole tradycyjnej. Jest to rodzaj za każdym razem inaczej przygotowanego „laboratorium” w zależności od prowadzących daną grupę nauczycieli. Równocześnie w każdej motessoriańskiej przestrzeni możemy dostrzec miejsca wspólne. W szkole, podobnie jak w przedszkolu, dalej mamy przestrzeń podzieloną na konkretne obszary: język, matematykę, dochodzi tu geometria, wiedza kosmiczna podzielona zostaje na geografię, botanikę, zoologię, historię. Mamy tu także takie obszary jak plastyka i muzyka. Segregowanie pomocy i utrzymywanie ładu między obszarami jest ważne. Większość pomocy, w szczególności matematycznych i językowych pozostaje spójna i jednorodna dydaktycznie z tym, z czym dzieci miały kontakt przez całe przedszkole. Na etapie szkolnym rozszerzamy wszystko i dołączamy nowe pomoce z zakresu konkretu – póki dziecko w pełni nie przejdzie w obszar myślenia abstrakcyjnego. Sale klas 1-3 różnią się także od sal klas 4-6 i 7-8. W porównaniu z przedszkolem, w szkole często jednak materiały nie stanowią już wyizolowanych całości. Dobrze widać to w tzw. kąciku naukowym, gdzie dziecko samo kompletuje sobie materiały potrzebne do przeprowadzenia danego eksperymentu, a nie ma gotowej tacy z wszystkim na już. Jest to oczywiście celowe działanie kształcące myślenie analityczne młodego człowieka.

Dzieci, tak długo jak tego potrzebują korzystają z pomocy konkretnych, szczególnie dotyczy to montessoriańskiej matematyki, która w tym zakresie stwarza nam naprawdę wiele możliwości. Nauka z wykorzystaniem takich materiałów „może i trwa dłużej, ale na dłuższą metę przebiega szybciej i skuteczniej. Trwa dłużej ponieważ nie podpowiadamy dziecku trików, i musi ono poświęcić realny czas, aby je znaleźć i zbudować własną wiedzę” (Ch. Poussin, „Metoda Montessori od 6 do 12 lat”). W przypadku edukacji Montessori możemy zatem podkreślić, że najważniejsza pozostaje tu nie tzw. wiedza do wykucia i zaliczenia, ale „wiedza przeżyta”.

Wiemy, że matematyka, podobnie jak czytanie, stanowi niesamowitą siłę rozwoju dzieci. Dlatego nie można do niej zniechęcać, stawiając im nierozsądne cele. Im ważniejsza i niezbędniejsza jest nauka danego przedmiotu, tym bardziej istotne staje się, aby dziecko podeszło do niego w zgodzie ze swoimi umiejętnościami, osobowością i potrzebą chwili. Lepiej aby dziecko, zapoznawało się z materiałem wolniej, ale entuzjastycznie, niż wychodziło przed szereg i było zniesmaczone.

Warto zwrócić także uwagę na estetykę sal montessoriańskich i ich dopasowanie do potrzeb dzieci. W szkole, w przeciwieństwie do przedszkola, znajdziemy wiele miejsc, gdzie dzieci mogą pracować wspólnie (większe stoły i kilka krzeseł przy nich, kąciki). Często dzieci mają dla siebie dostępną kuchnię, gdzie same mogą przygotowywać w ramach pracy własnej jakieś posiłki, w zależności od możliwości istnieją specjalne przestrzenie dedykowane pracom manualnym (szycie, stolarstwo, malowanie) lub kącik naukowy. Sala Montessori to żywy organizm, który na bieżąco jest tworzony przez nauczyciela prowadzącego i dzieci.

Pod hasłem otoczenia oczywiście poza salą mamy na myśli także to, co możemy dziecku dać w ogrodzie przyszkolnym, czy podczas wyjść klasowych – czy to do lasu, czy do miasta. A wyjść takich powinno być naprawdę duuużo.

Dzieci w wieku 6-12 lat – „wiek stadny”.

Dzieci w wieku szkolnym znacząco zaczynają różnić się od dzieci choćby w wieku 5 lat. Dotyczy to zmian na tle psychicznym, fizycznym i emocjonalnym. Ich główną potrzebą na tym etapie rozwoju pozostaje naturalne dążenie do uspołecznienia. Mają także bardzo silne poczucie sprawiedliwości (i tu w kompetencji dorosłych leży m.in. zwrócenie dzieciom uwagi, że po równo, nie zawsze znaczy sprawiedliwie). Maria Montessori, podążając za dzieckiem, oczywiście zauważyła te cechy dzieci 6-12 lat. Szła w kierunku dziś tzw. projektów w pracy z dziećmi starszymi oraz umożliwienia dzieciom pracy grupowej. Grupa, wspólnota to bardzo ważny aspekt edukacji Montessori. Bez dobrej atmosfery, sprzyjającego klimatu emocjonalnego – praca własna dzieci i ich rozwój nie może nastąpić w sposób płynny. Różnimy się – dzieci też to odkrywają i uczą się adaptować do siebie nawzajem. W szkole Montessori uczą się zarządzać swoim czasem, ale równocześnie poprzez rozmowy, mediacje kształcą swoją emocjonalną inteligencję. Mediacje, to coś ważnego już w przedszkolu („stolik pokoju”), w szkole dzieci nabywają nowych kompetencji komunikacji społecznej. I muszą je tutaj ćwiczyć. W naszym przekonaniu bardzo wiele dać tu może także praktykowanie przez nas wszystkich – tak przez dzieci, jak i zespół dorosłych tworzących społeczność edukacyjną, dobrych praktyk wywiedzionych z NVC – koncepcji „porozumienia bez przemocy”. Właściwe relacje między dziećmi, solidarność i integracja wszystkich – to nasze priorytety. Ponieważ wiemy i czujemy, że od dobra jednostki zależy dobro grupy. Nie zawsze jest to łatwe, szczególnie w przypadku dzieci ze specjalnymi potrzebami. W takich momentach wiemy, że warto zaufać diagnozie i robić wszystko, żeby nie dopuszczać do wielostronnej frustracji grupy i konkretnych jednostek, gdyż frustracja taka może przywieźć do utraty motywacji, czyli czegoś najgorszego co może się nam przydarzyć.

Współpraca, pomoc, a nie konkurencja i współzawodnictwo – na to stawiamy.

Dorosły jako przewodnik.

Spraw, aby twoja obecność i dostępność były odczuwane przez dziecko, które szuka, a pozostały ukryte przed tym, które już znalazło.

Nauczyciel Montessori w szkole Montessori odpowiada za przygotowane otoczenie i dobrą atmosferę. Nie prowadzi lekcji. Prowadzi natomiast dla grup dzieci prezentacje. W zależności od prezentowanego materiału – mają one różną postać. Część przypomina to, co znamy z przedszkolnego sposobu prezentacji (np. w matematyce), inne prezentacje mają postać historii, szczególnie w przypadku prezentowania materiału z zakresu edukacji kosmicznej. Docelowo prezentacja powinna trwać do 15 minut. Prezentacji w ciągu dnia jest kilka. Najważniejszym czasem dla ucznia pozostaje jednak nie prezentacja, a jego praca własna i przepracowanie materiału we swobodnych rozwinięciach. Nauczyciel nie narzuca zadań, daje wybór. „Dziecko jest usilnie zachęcane do rozwiązywania własnych zadań, a później do ich przedstawiania np. kolegom. Ten element potrafi wiele zmienić w stosunku dziecka do własnej pracy” (Ch. Poussin, „Metoda Montessori od 6 do 12 lat”). W szkole Montessori nie ma podręczników, podręcznikiem jest otoczenie. Nie ma ocen, dziecko samo staje się diagnozującym swoją wiedzę. Co robi nauczyciel? Pomaga, szczególnie na początku, organizować dzieciom swój czas, planować cotygodniową pracę, prowadzić. Pod koniec tygodnia najczęściej spotyka się z uczniem na konsultacjach, gdzie razem ustalają co się udało, a co nie… Jeśli nie – to dlaczego. Warunkiem koniecznym do szczerej rozmowy ucznia i nauczyciela pozostaje „doskonałe zgranie się dzieci i dorosłego” (Ch. Poussin, „Metoda Montessori od 6 do 12 lat”). Jest to niezmiernie ważny temat. To, co zdaje się być dla nauczyciela Montessori najtrudniejsze to to, że rezygnujemy tutaj z pełnej kontroli i przyjmujemy rolę obserwatora i przewodnika jednocześnie.

Wyzwanie jest ogromne – osiągnąć sukces, przyjmując postawę sprzeczną z logiką, która wymaga zaprzestania wydawania poleceń, mimo że wciąż pozostaje się odpowiedzialnym” (…) Trudność polega [także] na tym, aby wiedzieć, jaki potencjał ma każde dziecko, żeby umieć rozpoznać jego wysiłek, aby je pobudzić i poprowadzić, jeśli poczujemy, że trochę za bardzo się oszczędza. W razie wątpliwości zawsze lepiej być ostrożnym, gdyż łatwiej będzie zwiększyć wymagania, niż wyleczyć zranioną samoocenę.